Bloggfęrslur mįnašarins, jślķ 2015

Mun einhver hlusta?

 MunBlaš Barnaheillajpg einhver hlusta?

Grein um börn sem alast upp viš heimilisofbeldi og alvarleika žess žegar žau reyna aš segja frį žvķ en fį jafnvel ekki hlustun eša ekki er tekiš mark į oršum žeirra.

KB mynd ķ fullri upplausn - Copy (2)

 

 

 

 

 

 

Kolbrśn Baldursdóttir sįlfręšingur og formašur stjórnar Barnaheilla - Save the Children į Ķslandi.

Greinin birtist ķ Blaši Barnaheilla.

 


Veit ekki svariš

Śtvarp Saga

Vištal į Śtvarpi Sögu ķ gęr

Ķ vištalinu var fariš um vķšan völl į eineltismįlum. Mešal žess sem var spurt var hversu algengt ég teldi aš einelti višgengist į vinnustöšum? Žessari spurningu get ég ekki svaraš žvķ ég veit hreinlega ekki svariš. Ķ raun er kannski ekki hęgt aš vita neitt nįkvęmlega um tķšni eineltis į vinnustöšum žvķ hér er um fališ vandamįl aš ręša. Žaš eru ekki allir sem segja frį žvķ ef žeir eru aš verša fyrir endurtekinni neikvęšri hegšun eša framkomu eša aš žeir įtta sig į žvķ aš um "einelti" geti veriš aš ręša.

Önnur įstęša žessa aš erfitt er aš svara žessari spurningu er aš skilgreiningar į einelti eru ekki allar eins. Skilgreiningar eru vissulega naušsynlegar enda auka žęr skilning og mešvitund. Ef skilgreining er of nišurnjörvuš eša žröng er hśn ekki endilega gagnleg. Burtséš frį skilgreiningum hlżtur męlikvaršinn į hvar mörkin liggja ķ samskiptum įvallt aš vera huglęgt mat og upplifun sérhvers manns eša konu.

Flest okkar er alla vega umhugaš um aš draga śr einelti ķ allri sinni myndi hvort heldur ķ skóla, tómstundum eša į vinnustaš. Umręšan um góša samskiptahętti veršur aš vera ķ gangi allt įriš um kring og tvinnast meš fjölbreyttum hętti inn ķ starfsemi skóla, tómstundafélaga og vinnustaši. Öšruvķsi er varla įrangurs aš vęnta hvorki til skemmri né lengri tķma. Sé ašeins um tķmabundiš įtak aš ręša mį ętla aš hlutirnir falli fljótt ķ sama fariš enda žótt žeir žokist eitthvaš įleišs.

Jįkvęšur stašabragur og uppbyggjandi menning er grundvöllur žess aš fólkinu į vinnustašnum geti liši vel. Lķši starfsfólkinu vel t.d. ķ skólum mį ętla aš žaš hafi jįkvęš įhrif į börnin,  hópmenningu og lķšan.

Žegar rętt er um samskipti er vert aš byrja įvallt į aš lķta ķ eigin barm įšur en mašur fer aš tjį sig mikiš um hegšun og framkomu annarra.

  • Er ég aš taka įbyrgš į eigin framkomu/hegšun?
  • Lķšur einhverjum illa ķ nįvist minni?
  • Get ég veitt einhverjum stušning eša rétt hjįlparhönd į mķnum vinnustaš?
  • Geri ég yfirmanni višvart, verši ég vitni aš einelti?

Munum aš žaš er ekkert grįtt svęši žegar kemur aš framkomu viš ašra. Koma į vel fram viš alla hvernig svo sem žeir eru og hvaš svo sem manni kann aš finnast um žį.

Stjórnun og stjórnunarstķll skiptir miklu mįli žegar kemur aš stašarmenningu og lķšan starfsfólksins. Góšur stjórnandi er ekki bara góš fyrirmynd og myndar jįkvęš tengsl viš starfsfólkiš heldur gefur einnig skżr skilaboš um samskiptareglur. Sannarlega afgreišir hann ekki kvartanir śt af boršinu aš óathugušu mįli. Lišur ķ forvörnum į vinnustaš og višhaldi į jįkvęšum stašarbrag eru allir eftirfarandi žęttir:

  • Starfsmannavištöl įrlega
  • Skżrar starfslżsingar
  • Starfsįnęgjukannanir
  • Starfsmannafundir
  • Samverustundir

Munum aš einelti er lögbrot. Um er aš ręša yfirgang/valdnķšslu gagnvart öšrum. Einelti er tališ vera ein algengasta mynd ofbeldis

Vinnsla eineltismįla
Višbragšsįętlun žarf ekki ašeins aš vera til heldur einnig aš vera ašgengileg. Višbragšsįętlun mótar višhorf og kallar į stefnumótun. Hśn hvetur til skilnings, žekkingaröflunar og markvissrar vinnubragša. Višbragšsįętlun er rammi/vegvķsir sem skapar starfsfólki öryggi. Auk žess er hśn upplżsandi t.d. kvešur į um hverjir vinna ķ mįlum og lżsir ferli kvörtunarmįla meš einföldum hętti.

Eins mikilvęg og višbragšsįętlun er, er tilkynningarblaš į heimasķšu stofnunar eša fyrirtękis ekki sķšur mikilvęgt.  Tilkynningareyšublaš er heilmikil forvörn ķ sjįlfu sér en umfram allt gefur slķkt eyšublaš til kynna aš stofnun/fyrirtęki VILL vita ef einhver telur į sér brotiš til aš hęgt sé aš taka į mįlinu.

Skrifleg kvörtun į žar til geršu tilkynningareyšublaši inniheldur lżsingu į atviki, atburšarrįs, ašstęšum, hver/hverjir, hvar og hvenęr. Skrifleg tilkynning er lķklegri til aš skila markvissari vinnubrögšum en munnleg tilkynning. Tilkynningareyšublaš veitir foreldrum og starfsfólki öryggi og žaš besta viš tilkynningareyšublašiš er aš ALLIR GETA NOTAŠ ŽAŠ.

Mįl af žessu tagi leysast išulega ef tekiš er į žvķ strax og ferliš unniš ķ samvinnu og samrįši viš tilkynnanda (ef barn žį foreldra žess). Įvķsun į vandamįl er ef:

  • Hunsaš aš ręša um samskiptahętti og reglur meš markvissum hętti bęši mešal starfsfólks og ķ barnahópnum
  • Sagt aš ,,strķšni/einelti” sé tekiš alvarlega en žaš sķšan ekki gert
  • Reynt aš bķša af sér vandann, žagga mįliš
  • Yfirmenn eru ķ vörn/afneitun, vilja ekki horfast ķ augu viš kvörtunina
  • Einhver starfsmašur/yfirmašur er mešvirkur?

 


Hvaš einkennir góšan yfirmann?

Ķ sķšustu tveimur greinum hefur veriš fjallaš um vanhęfa yfirmenn į sviši samskiptamįla og einnig yfirmenn sem leggja starfsmenn sķna ķ einelti. Sį sem misnotar vald sitt ķ yfirmannastöšu skortir įn efa leištogahęfileika. Hann er heldur ekki alltaf heišarlegur og réttsżnn. Hann baktalar jafnvel starfsfólk og leggur į rįšin baksvišs. Hann į žaš til aš halda upplżsingum frį starfsfólki. Žessi yfirmašur lętur sér lķšan starfsfólks oft ķ léttu rśmi liggja. Hann hefur sveiflukenndan stjórnunarstķl og er óśtreiknanlegur ķ skapi. 

En hvaš er žaš žį sem einkennir góšan yfirmann? Góšur yfirmašur gerir aš sjįlfsögšu kröfur til starfsmanna sinna um aš skila góšri vinnu og aš žeir hafi hagsmuni vinnustašarins ķ heišri ķ hvķvetna. Sé yfirmašurinn góšur leištogi langar starfsfólki öllu jafnan aš leggja sig fram, sjįlfs sķns vegna og vinnustašarins. Metnašur yfirmannsins ętti aš smitast aušveldlega yfir til starfsmannanna, lķši žeim vel ķ vinnunni.

Farsęll yfirmašur lętur sig nęrumhverfiš varša. Hann heldur starfsfólkinu upplżstu um naušsynleg vinnutengd atriši og gefur skżr skilaboš um samskiptareglur. Stjórnunarstķll hans er gegnsęr og fyrirsjįanlegur.

Hann er nęmur į lķšan fólks og hugmyndarķkur žegar kemur aš lausn įgreiningsmįla. Góšur yfirmašur veit aš öll vandamįl leysast ekki af sjįlfu sér. Hann hefur žess vegna tiltęka višbragšsįętlun og skapar lausnarfarveg fyrir vandamįl sem upp kunna aš koma. Góšur yfirmašur hvetur starfsfólkiš til aš gera skašvalda óvirka, séu žeir į stašnum og upplżsa um neikvęša hegšun, verši hennar vart. Hann ber heilsu og hag allra į stašnum fyrir brjósti sér. Yfirmašur sem hefur žessa žętti ķ heišri er lķklegur til aš vera ķ heilbrigšu og jįkvęšu sambandi viš starfsfólkiš.

Jįkvęšum stašarbrag er m.a. višhaldiš meš žvķ aš skapa vettvang fyrir umręšu og hvatningu. Ręša žarf um hvernig almenn starfsįnęgja sé ķ žįgu allra. Umręšan ętti ekki aš vera į neinn hįtt hįš žvķ aš kvörtun eša eineltismįl sé ķ ferli. Stjórnendur vinnustaša hafa margar leišir til aš mynda og višhalda góšum tengslum. Nefna mį hiš hefšbundna:

  • Starfsmannavištöl
  • Skżrar starfslżsingar
  • Starfsįnęgjukannanir
  • Reglulegir starfsmannafundir

Žaš žarf ekki aš kosta mikiš fé aš kanna lķšan starfsfólks. Fįeinar spurningar geta gefiš upplżsingar um stašarmenninguna og rķkjandi andrśmsloft. Helst er aš marka svörin séu žau nafnlaus:

  • Hvernig lķšur žér meš yfirmanninn?
  • Kostir og gallar yfirmannsins?
  • Hvernig lķšur žér ķ vinnunni?
  • Hvaša žętti ertu įnęgš(ur) meš į vinnustašnum?
  • Hvaš er žaš helst sem žś myndir vilja aš breyttist į vinnustašnum?

Öll erum viš breysk og įšur en ęvinni lżkur mį nęstum fullyrša aš einhvern tķmann į lķfsleišinni sżnum viš neikvęša hegšun og framkomu. Žaš er mikilvęgt žegar talaš er um neikvęša framkomu fólks aš gera alltaf rįš fyrir aš žaš sé aš žroskast og lęra nżja hluti og geti žar aš leišandi bętt sig į žessu sviši sem öšru. Žaš krefst vissulega innsęis aš geta horft į sjįlfan sig meš gagnrżnum hętti og axlaš įbyrgš į eigin hegšun. Yfirmenn, eins og allir ašrir verša aš geta sett sig ķ spor starfsmanna sinna. Einnig er gott višmiš aš spyrja sig hvernig mašur vill aš ašrir komi fram viš sig. Sé žeim žetta gefiš, geta žeir tekiš mešvitaša įkvöršun um aš breyta framkomu sinni, taka upp nżjan samskiptastķl, žar meš talinn nżjan og bęttan stjórnunarstķl.

Greinin er birt ķ Fréttablašinu 24. jślķ

www.kolbrunbaldurs.is


Vanvirki og kjarklausi yfirmašurinn

Ķ sķšust grein ķ žessari žriggja greinaröš var fjallaš um hvaš einkennir yfirmann sem leggur starfsmann sinn ķ einelti. Ķ žessari grein veršur skošaš nįnar hvaš einkennir yfirmann sem er vanvirkur žegar kemur aš žvķ aš taka į samskiptamįlum. Žessi yfirmašur er ekki endilega reišur eša hatursfullur eša uppfullur af minnimįttarkennd. Vel kann einnig aš vera aš hann lįti sér annt um starfsfólk sitt. Žaš sem hįir žessari tżpu af yfirmanni er aš hann hefur ekki fęrni eša getu til aš taka į samskiptamįlum sem upp koma. Stundum skortir hann einfaldlega kjark til aš takast į viš tilfinningaleg vandamįl. Finni žeir sig ķ ašstęšum žar sem tilfinningar rįša rķkjum, fyllast žeir óöryggi, verša klaufalegir og vita ekki hvaš į aš segja eša gera. Sumum fallast hendur ef einhver ķ nįvist žeirra sżnir tilfinningaleg višbrögš, t.d. brestur ķ grįt eša brotnar saman. Žį er ašgeršarleysiš stundum réttlętt meš žvķ aš segja aš veriš sé aš gera ślfalda śr mżflugu. “Svona yfirmanni” kann jafnvel aš finnast starfsmašurinn sem kvartar vera meš tómt vesen. 

Yfirmašur sem er lķtill mannžekkjari og veikgešja lętur oft undan žrżstingi. Sé į stašnum starfsmašur sem bżr yfir óheilindum, hatri ķ garš annars (annarra) žį getur hann jafnvel nįš aš stjórna yfirmanni sem hér er lżst. Yfirmašurinn veršur žį eins konar leppur žessa starfsmanns og finnst žį aušveldara aš leyfa honum aš taka stjórnina. Sé kvartaš yfir framkomu žessa starfsmanns žį hunsar yfirmašurinn jafnvel kvörtunina. Meš žvķ aš loka eyrunum er loku fyrir žaš skotiš aš mįliš verši skošaš og leitt til lykta. Žar meš er yfirmašurinn óbeint aš styšja „gerandann“ og veita honum leyfi til aš halda meintri hįttsemi sinni įfram. Žannig getur žaš gerst aš yfirmašurinn sé óbeinn žįtttakandi jafnvel ķ “einelti” žar sem hann neitaši aš taka mįliš til athugunar og setja žaš ķ višeigandi ferli. Einelti ķ sinni vķšustu mynd žrķfst vel undir stjórn yfirmanns sem er vanvirkur: veikgešja og atkvęšalķtill žegar kemur aš samskiptamįlum.

Žaš er afar ķžyngjandi žegar stjórnandi sem er slakur ķ samskiptum vermir yfirmannsstól stofnunar eša fyrirtękis įrum saman. Jafnvel žótt stjórnandinn sjįlfur hafi ekki gerst sekur um slęma framkomu gagnvart starfsmanni er lķklegt aš į vinnustašnum žrķfist alls kyns óvęra žar sem yfirmanninum skortir burši til aš taka į  mįlum meš višeigandi hętti. Nįi neikvęš menning aš festa sig i sessi (vondur mórall) veršur vinnustašurinn smįm sama eitrašur. Mannaskipti eru žį oft tķš. Nżir starfsmenn, bjartsżnir og ferskir, eru kannski rįšnir til starfa. Žegar žeir finna aš stašurinn er sżktur hverfa einhverjir žeirra į braut. Sumir neyšast e.t.v. til aš vera um kyrrt žar sem ekki er endilega hlaupiš aš žvķ aš fį ašra vinnu. Žetta er sérstaklega erfitt ef um er aš ręša sérhęft starfsfólk sem sinnir sérhęfšum störfum. Ašrir reyna aš žrauka žvķ aš žeim hugnast ekki aš lįta vanhęfan stjórnanda og vondan móral hrekja sig į brott.

Ķ žessari og sķšustu grein um žetta mįlefni sem birt var ķ Fréttablašinu ķ sķšustu viku hefur veriš fjallaš um yfirmenn sem eru gerendur eineltis og yfirmenn sem eru vanvirkir žegar kemur aš žvķ aš taka į samskiptamįlum. Yfirmašur, hversu vanhęfur og slęmur sem hann er, veit aušvitaš aš hann žarf aš eiga einhverja stušningsmenn, svona  „jį menn“. Yfirmašurinn velur sér žaš fólk sem hann finnur og veit aš hann getur stjórnaš. Hann velur sér fólk sem ber helst óttablandna viršingu fyrir honum og žį sem honum finnst ekki ógna sér eša stöšu sinni į neinn hįtt. Fylgismenn yfirmannsins kjósa e.t.v. aš sjį hann ķ öšru og jįkvęšara ljósi en hinir sem eru ekki „śtvaldir“. Einhverjir sem eru ķ innsta hring gętu einnig veriš bśnir aš meta stöšuna žannig aš betra sé aš vera žarna megin boršs og tryggja žannig aš žeir verši ekki sjįlfir skotmarkiš. Meš žvķ aš ganga ķ „rétta“ lišiš veršur lķfiš ķ vinnunni žolanlegra og óöryggiš minna?

Ķ žrišju og sķšustu greininni ķ žessum greinaflokki sem einnig veršur birt ķ Fréttablašinu innan tķšar veršur fjallaš um hvaš einkennir góšan yfirmann og stjórnanda.

Kolbrśn Baldursdóttir, sįlfręšingur
www.kolbrunbaldurs.is
Greinin er birt ķ Fréttablašinu 21. jślķ 2015


Žegar yfirmašur er gerandi eineltis

Ekki er öllum gefiš aš vera góšur stjórnandi eša yfirmašur. Žvķ mišur eru dęmi um yfirmenn į alls kyns vinnustöšum sem skortir flest žaš sem telst prżša góšan yfirmann. Ekki er hęgt aš fullyrša um hvort einelti sé algengar hjį kvenyfirmönnum eša karlyfirmönnum. Vandamįliš er duliš žvķ ekki allir sem upplifa sig lagša ķ einelti af yfirmanni sķnum segja frį žvķ. Ganga mį śt frį žvķ aš langstęrsti hópur yfirmanna séu góšir og faglegir yfirmenn. Ķ žessari grein sem er sś fyrsta af žremur veršur fjallaš um žį yfirmenn sem eru ekki fęrir um aš eiga jįkvęš og góš samskipti viš starfsfólk sitt og eru jafnvel gerendur eineltis. Hvernig getur žaš gerst aš „vanhęfur stjórnandi“ fęr yfirmannsstöšu? Aušvitaš getur veriš um aš ręša eiganda fyrirtękis sem er žį jafnframt yfirmašur og stjórnandi. Ķ öšrum tilfellum liggur svariš ekki į lausu og vęri ķ raun įgętis rannsóknarefni.

Žaš sem m.a. einkennir yfirmann sem leggur starfsmann ķ einelti er „valdafķkn“, žaš „aš rįša“, beita og misbeita valdi žóknist honum svo. Ekki er ósennilegt aš yfirmašur sem er valdafķkinn bśi einnig yfir öšrum neikvęšum skapgeršareinkennum sem birtast ķ samskiptum viš ašra. Lżsing, kannski nokkuš żkt, į yfirmanni sem er gerandi eineltis gęti litiš einhvern veginn svona śt:

Lund hans og skap er óśtreiknanlegt, sveiflukennt allt eftir žvķ hvernig liggur į honum hverju sinni. Sé hann pirrašur lętur hann žaš gjarnan bitna į starfsfólkinu og veršur fljótt reišur męti hann mótbyr. Žaš kitlar hann jafnvel aš finna aš hann getur meš lund sinni, lķkamsmįli og samskiptahįttum valdiš óöryggi į vinnustašnum.

Žegar manneskja sem hér er lżst er rįšin sem yfirmašur er varla von į góšu ef litiš er til samskipta į vinnustašnum. Einhverjir gętu séš žessa yfirmanntżpu sem įkvešinn og sjįlfstęšan ašila. Hins vegar mį mikiš frekar ętla aš neikvęš framkoma hans sé drifin įfram af vanlķšan, minnimįttarkennd og óöryggi. Orsakir geta veriš flóknar og įtt rętur aš rekja ķ samspili persónueinkenna, félagslegs bakgrunns og hvernig einstaklingurinn upplifir stöšu sķna į stašnum.  Žessi tegund af yfirmanni kemur oft vel fyrir śt į viš. Hann er e.t.v. vinamargur og kannski įgętur maki og foreldri? Tjįi hann sig um vinnustašinn opinberlega gęti hann vel birst sem hęfur stjórnandi sem tekur frumkvęši og hrindir hlutum ķ framkvęmd.

Į vinnustaš sem stjórnaš er af yfirmanni eins og hér er lżst getur hęglega žrifist einelti og stundum er yfirmašurinn sjįlfur gerandinn. Valdafķkinn stjórnandi sem er auk žess fullur af minnimįttarkennd er ekki ólķklegur til aš nķšast meš einhverjum hętti į starfsmanni/starfsmönnum. Hann veifar valdasprotanum og undirstrikar meš honum hver žaš er sem hefur heill og hamingju starfsfólksins ķ hendi sér. Einn af helstu fylgikvillum minnimįttarkenndar er afbrżšisemi og öfund. Žessi tegund af yfirmanni óttast aš einhver skyggi į sig. Upplifi hann aš einhver ógni sér gęti hann gripiš til žess aš lķtillękka žann, gera hann ótrśveršugan eša nota vald sitt og įhrif til aš koma honum illa meš einhverjum hętti. Starfsmašurinn er žį kannski fluttur til ķ starfi eša ašrar leišir fundnar meš žaš aš markmiši aš losna viš hann. 

Lišur ķ aš minna starfsfólkiš į hver ręšur er aš vera gagnrżninn, dómharšur og óśtreiknanlegur. Aš vera óśtreiknanlegur er tękni sem er til žess fallin aš grafa undan öryggistilfinningu starfsmanna. Skilabošin eru aš enginn skuli halda aš hann geti veriš öruggur meš stöšu sķna. Žessi yfirmašur fylgist vel meš fólkinu į stašnum og notar til žess żmsar leišir, leyndar og ljósar. Sumum kann aš finnast aš žessi yfirmašur hreinlega bķši fęris į aš geta tekiš einhvern į beiniš. Žegar starfsmašur er tekinn į beiniš er žaš oft gert meš hörku og óbilgirni. Sį sem einu sinni upplifir yfirmanninn ķ žessum ašstęšum vill fyrir alla muni ekki lenda ķ žeim aftur. Ķ nęstu grein veršur fjallaš um “vanvirka” yfirmanninn sem veršur stundum, vegna ašgeršarleysis, óbeinn žįtttakandi eineltis į vinnustašnum.

Kolbrśn Baldursdóttir, sįlfręšingur
www.kolbrunbaldurs.is

Fyrsta grein af žremur
Birt ķ Fréttablašinu 16. jślķ 2015


Tengsl žunglyndis og sjįlfsvķgstilrauna

Mynd meš grein 1992Ég rakst į fyrstu blašagreinina sem ég skrifaši, žį nżśtskrifašur sįlfręšingur. Greinin var birt ķ Morgunblašinu 12. janśar 1992 og fjallaši um aš sżnt hafi veriš fram į aš tengsl eru į milli žunglyndis og sjįlfsvķgstilrauna unglinga.

Ég minnist žess aš einhverjum fannst hér talaš helst til of opinskįtt um viškvęmt mįlefni og aš meš žvķ vęri jafnvel veriš aš "planta" hugmyndinni um sjįlfsvķg ķ höfušiš į unglingum. Nś hins vegar vita flestir aš žöggun bjargar engum. Mér sżnist greinin hafa stašist tķmans tönn bara nokkuš vel. 

Sjįlfsvķg. Sżnt hefur veriš fram į aš tengsl eru į milli žunglyndis og sjįlfsvķgstilrauna unglinga

Ef unglingur fer aš sżna skyndileg merki um leiša, sorg, kvķša og vonleysi ķ meiri męli en ešlilegt žykir ef taka mį miš af hans fyrra hegšunarmynstri og persónueinkennum getur žaš veriš merki um žunglyndi. Lystarleysi eša įhugaleysi į fęšu sem įšur žótti góš samfara žyngdarminnkun er einnig tališ geta veriš eitt af einkennum žunglyndis. Žunglyndi gęti einnig sżnt sig .ķ aukinni matarlyst og aukinni lķkamsžyngd. Algengt er aš svefnleysi, aš vakna mjög snemma į morgnana eša óreglulegar svefnvenjur séu einnig einkenni af žunglyndi. Önnur žunglyndiseinkenni geta veriš félagsleg einangrun, skyndileg hegšunarbreyting, auknir hegšunarerfišleikar heima viš, merki um lygar, óregluleg skólasókn, lįgar einkunnir og aukin įfengis- eša eiturlyfjaneysla. Žunglyndi birtist einnig oft ķ ergelsi, kvķša, stressi og sjįlfsgagnrżni. Žessu fylgir oft lįgt sjįlfsmat og vangaveltur um sjįlfsmorš. Ennfremur eru einkenni žunglyndis oft sjónvarpsglįp ķ rķkari męli en ešlilegt žykir, kęruleysi, almennt įhugaleysi og skortur į lķkamlegum žrifnaši. Sķšast mį nefna merki um įhęttusama hegšun og tķš smįslys sem merki um žunglyndi.

Žaš skal tekiš fram aš allar žessar breytingar eru ešlilegar į unglingsįrunum aš einhverju leyti. Žaš er ekki fyrr en margar slķkar breytingar koma saman ķ rķkari męli en ešlilegt žykir, aš um geti veriš aš ręša žunglyndi.

Sżnt hefur veriš fram į aš tengsl eru į milli žunglyndis og sjįlfsmoršstilraunar. Hvernig getur foreldri eša ašstandandi unglings merkt aš unglingurinn er hugsanlega ķ sjįlfsmoršshugleišingum?

Tal um sjįlfsmoršsašferšir, lķf eftir daušann og žess hįttar getur gefiš til kynna aš viškomandi er aš hugsa um sjįlfsmorš. Ef unglingurinn hefur tilhneigingu til žunglyndis, er mesta hęttan į sjįlfsmorši žegar žunglyndinu fer aš létta. ķ dżpstu lęgš žunglyndis hefur viškomandi einstaklingur sjaldnar andlega eša lķkamlega orku til aš fremja sjįlfsmorš. Ef einstaklingur hefur įkvešiš aš fremja sjįlfsmorš hefst įętlun um ašferš, stund og staš. Plön af žessu tagi eru oft įkvešin meš góšum fyrirvara. Žegar ašferšin til sjįlfsmoršs hefur veriš įkvešin mį ętla aš viškomandi unglingi sé alvara. Alltaf skal taka hugleišingar um sjįlfsmorš alvarlega, jafnvel žótt žeim sé ętlaš aš vera grķn. Sumir einstaklingar sem hafa įkvešiš aš fremja sjįlfsmorš eiga žaš til aš gefa góšum vinum persónulega hluti sem žeim hefur žótt vęnt um og vilja žar af leišandi koma ķ góšar hendur įšur en žeir deyja.

Rannsóknir hafa sżnt aš stór hluti karlmanna sem framiš hafa sjįlfsmorš hafa įtt viš żmis hegšunarvandkvęši, fķkniefni og/eša įfengissżki aš strķša. Kvenmenn, hins vegar, sem gert hafa tilraun til sjįlfsmoršs hafa ķ mörgum tilvikum įtt viš žunglyndi aš strķša. Ennfremur hafa žeir einstaklingar frekar haft tilhneigingu til aš fremja sjįlfsmorš sem af einhverjum įstęšum žjįst af feimni eša öšrum félagslegum samskiptaöršugleikum, eru bitrir og/eša reišir ķ garš sjįlfs sķns og annarra. Stślkur reyna aš fremja sjįlfsmorš oftar en drengir en drengjum tekst yfirleitt „betur“ en stślkum aš fullgera verknašinn. Ašalįstęšan er sś aš drengir nota frekar ašferšir sem virka fljótt og algerlega eins og byssukślur ķ höfuš, reipi um hįls eša koltvķsżringseitrun śr bķl. Stślkur gera frekar tilraun meš ašferšir eins og of stóran skammt lyfja eša reyna aš skera į slagęš. Žessar ašferšir virka, blessunarlega, ekki alltaf sem skyldi. Nišurstašan er žar af leišandi sś aš fleiri stślkur en drengir gera tilraun til sjįlfsmoršs en fęrri stślkum en drengjum tekst aš fremja sjįlfsmorš žegar upp er stašiš.

Sś ašferš sem töluvert hefur veriš notuš til aš finna śt hvort žeir einstaklingar sem framiš hafa sjįlfsmorš eigi eitthvaš sameiginlegt meš hverjum öšrum eša meš žeim sem hafa ekki gert tilraun til sjįlfsmoršs er kölluš „sįlfręšileg krufning" eša „psychological autopsy." Žessi ašferš felur ķ sér könnun į lķfi žeirra ašila sem hafa framiš sjįlfsmorš. Rannsakandinn hefur samband viš alla žį sem voru nįtengdir hinum lįtna og į žann hįtt kemst hann aš hvernig lķfi viškomandi einstaklings var hįttaš.

Ašferš sem žessi veitir żmsar upplżsingar sem varpaš gętu ljósi į žęr įstęšur og orsakir sem hugsanlega liggja til grundvallar sjįlfsmoršinu. Hér er um aš ręša yfirlitsrannsókn yfir lišna atburši žar sem valinn samanburšarhópur er notašur sem višmiš. Žaš sem komiš hefur fram śr slķkum rannsóknum er m.a. žaš aš sjįlfsmorš er sjaldan framiš ķ fljótręši og hugsunarleysi. Hér er frekar um aš ręša atburš sem hefur veriš įkvešinn meš góšum fyrirvara. Einnig mį nefna aš sjįlfsmorš viršist sjaldan vera framiš sem višbragš viš einum įkvešnum atburši heldur er sjįlfsmorš oftar lokaatriši ķ lengra ferli óhamingju og vonleysis. Hins vegar getur atburšur eins og lįg skólaeinkunn eša įstarsorg, svo eitthvaš sé nefnt, hrint sjįlfsmoršstilraun sem lengi hefur veriš ķ bķgerš ķ framkvęmd.

Yfirleitt segir einstaklingur sem hefur įkvešiš aš fremja sjįlfsmorš einhverjum frį įkvöršun sinni beint eša óbeint. Sumir fręšimenn telja aš um sé aš ręša leynda ósk um aš reynt verši aš koma ķ veg fyrir aš sjįlfsmoršstilraunin takist žar sem undir nišri langi unglingnum ekki til aš stytta sér aldur heldur sé aš gefa merki um aš sįlfręšiašstošar sé žörf. Žegar unglingur segir frį sjįlfsmoršshugleišingum sķnum er honum oft ekki trśaš, eša ef hann segir óbeint frį hugleišingum sķnum žį uppgötvar įheyrandinn oft ekki hvaš fólst ķ skilabošunum fyrr en um seinan. Gott er aš vera į varšbergi gagnvart slķku tali og įvallt aš taka unglinga alvarlega ķ žessum efnum. Ef foreldrar eša ašstandendur komast aš žvķ aš barn žeirra er ķ sjįlfsmoršshugleišingum er ekki hjį žvķ komist aš ręša mįliš viš viškomandi einstakling. Į mörgum heimilum er umręša um sjįlfsmorš bönnuš af ótta viš aš viškomandi unglingur fįi hugmynd til aš framkvęma verknašinn eša lęri hluti sem auš- velda honum eša henni framkvęmdina. Ef bannaš er aš ręša um sjįlfsmorš į heimilum eiga foreldrar žaš į hęttu aš komast aldrei aš višhorfum barna sinna til žess mįls fyrr en jafnvel um seinan. Ef grunur er fyrir hendi um aš unglingur sé ķ sjįlfsmoršshugleišingum er naušsynlegt aš ganga į unglinginn og fį hann til aš tala um mįliš. Góš hlustun skiptir miklu mįli og best er aš foršast aš bregšast viš meš hneykslun, įsökunum, skömmum eša gagnrżni. Markmiš įheyranda ķ žessu tilviki, hvort sem um er aš ręša foreldra eša ašra ašstandendur, ętti aš vera aš fį unglinginn til aš treysta sér, hleypa sér inn ķ hugarheim sinn svo hęgt sé aš hjįlpa honum aš vinna į žvķ vonleysi sem gripiš hefur um sig. Ef upp kemur hvaš hrjįir unglinginn veršur hlustandinn aš meta alvarleika įstandsins og taka įkvöršun samkvęmt žvķ. Įstęšur fyrir sjįlfsmoršstilraunum geta veriš margvķslegar. Öšrum en unglingnum getur žótt įstęšurnar af léttvęgum og skammvinnum toga en ķ augum unglingsins geta žęr veriš fullgildar įstęšur til aš stytta sér aldur. Unglingur sem įkvešiš hefur aš fyrirfara sér žarf ekki endilega aš eiga viš gešręn vandamįl aš strķša. Hér getur veriš um aš ręša langvarandi óhamingju og vonleysi sem rekja mį til żmissa persónulegra eša félagslegra įstęšna. Algengt er aš unglingur sem fremur sjįlfsmorš hafi um lengri eša skemmri tķma veriš aš velta fyrir sér żmsum leišum śt śr óhamingju sinni en aš lokum komist aš žeirri nišurstöšu aš sjįlfsmorš sé sś eina. Žaš sem sķšan veršur til žess aš unglingurinn framkvęmir verknašinn getur veriš allt frį höfnun ķ fótboltafélag til alvarlegra gešsjśkdóma. Sum vandamįl mį ętla aš leysist af sjįlfu sér ef viškomandi vill gefa žeim tķma og žar af leišandi mun sjįlfsmoršshęttan hverfa. Önnur vandamįl eru erfišari višfangs sem veldur žvķ aš sjįlfsmoršshugleišingar geta veriš višlošandi um ókominn tķma. ķ slķkum tilvikum žarf sį sem veit um sjįlfsmoršshugleišingar unglingsins aš vera į varšbergi og gera višeigandi rįš- stafanir. ķ vesta falli getur žurft aš fį ašstoš neyšaržjónustu og fį einstaklinginn lagšan inn. Hér er um aš ręša persónu sem hefur ótvķrętt gefiš ķ skyn aš hann eša hśn ętli aš stytta sér aldur og er ekki tilbśinn aš žiggja ašstoš af neinu tagi. Viškomandi getur einnig tališ öšrum trś um aš hęttan sé ekki lengur fyrir hendi jafnvel žótt hann sé ennžį įkvešinn ķ aš gera tilraun. ķ slķkum tilvikum er erfitt aš meta hęttuna en ef tališ er aš hśn sé ennžį fyrir hendi getur veriš rįšlegt aš vera ķ sambandi viš gešlękni eša annaš fagfólk sem getur sķšan reynt aš fylgjast meš hegšunarmynstri og hegšunarbreytingum einstaklingsins eins nįiš og hęgt er.

Fįeinar stašreyndir um sjįlfsmorš

Ein af megin įstęšum fyrir žvķ aš einstaklingur gerir tilraun til sjįlfsmoršs felur ķ mörgum tilvikum ķ sér ašra mikilvęga persónu ķ lķfi einstaklingsins. Hér getur veriš um aš ręša rof į įstarsambandi, erfiš- leika ķ samskiptum viš foreldra, o.s.frv.

Flestir žeir sem gera sjįlfsmoršstilraun eru ķ vafa hvort žeir vilja lifa eša deyja. ķ mörgum tilvikum reynir viškomandi aš kalla į hjįlp strax eftir aš sjįlfsmoršstilrauninni hefur veriš hrint ķ framkvęmd. Žetta į aušvitaš einungis viš ķ žeim tilvikum žegar einstaklingurinn missir ekki mešvitund strax eftir aš tilraun hefur veriš gerš til sjįlfsvķgsins, heldur fęr einhvern umhugsunarfrest. Hér getur veriš um aš ręša tilfelli žegar viškomandi hefur tekiš of stóran skammt af lyfjum eša skoriš į slagęš.

Jafnvel žótt žunglyndi sé oft tengt sjįlfsmoršshugleišingum hafa ekki allir žeir sem fremja sjįlfsmorš žunglyndistilhneigingar. Sumir eru kvķšafullir, hręddir, lķkamlega fatlašir eša vilja einfaldlega flżja žann veruleika sem žeir lifa ķ.

Alkóhólismi/fķkniefnaneysla og sjįlfsmorš haldast oft ķ hendur, ž.e. žeir sem fremja sjįlfsmorš hafa oft einnig įtt viš įfengis/fķkniefnavandamįl aš strķša.

Margir žeir sem fremja sjįlfsmorš hafa aldrei veriš sjśkdómsgreindir meš gešręn vandamįl.

Meš žvķ aš spyrja einstakling sem er aš hugleiša sjįlfsmorš beint aš žvķ hvort hann sé ķ sjįlfsmoršshugleišingum minnkar oft kvķši og streita sem viškomandi hefur žróaš meš sér samfara įętlun um aš framkvęma sjįlfsvķgiš.

Sjįlfsmorš eiga sér staš ķ öllum aldurshópum, stéttum og kynžįttum.

Ef rannsóknir į sjįlfsmoršum eru skošašar, kemur ķ ljós aš meiri en helmingur śrtaksins hafši gert tilraun til aš leita sįlfręšilegrar ašstošar einhvern tķmann sķšustu 6 mįnuši įšur en hann gerši tilraun til sjįlfsmoršs. Ķ mörgum tilvikum hefur sį einstaklingur sem tekst aš fremja sjįlfsmorš gert misheppnaša tilraun(ir) įšur į lķfsferli sķnum.

Žeir sem hafa gert tilraun(ir) til sjįlfsmoršs en mistekist eru ķ žeim hóp einstaklinga sem eru ķ hvaš mestri hęttu į aš endurtaka tilraunina.

Höfundur er sįlfręšingur hjį Fangelsismįlastofnun rķkisins og nįmsrįšgjafi ķ Menntaskólanum viš Hamrahlķš.

 


Mun einhver hlusta?

Blaš Barnaheillajpg

"Heimilisofbeldi er ekki nżtt fyrirbęri heldur hefur veriš til frį örófi alda. Vķša um heim er heimilisofbeldi įlitiš einkamįl fjölskyldunnar og óviškomandi öšru fólki.

Įšur en "barnavernd" ruddi sér til rśms hér į landi meš barnaverndarlögum įriš 1932 žótti ofbeldi gagnvart börnum jafnvel ekkert tiltökumįl. Mörg börn voru į heimilum sķnum beitt haršręši ķ skjóli uppeldis eša ķ uppeldisskyni.

Öll viljum viš geta litiš į heimiliš sem grišastaš sem veitir öryggi og ró. Žannig er žvķ ekki fariš į heimilum žar sem annaš eša bįšir foreldrarnir beita ofbeldi. Žį er heimiliš jafnvel hęttulegasti stašurinn til aš vera į.

Ofbeldi getur veriš andlegt, lķkamlegt og kynferšislegt. Sį sem beitir fjölskyldu sķna ofbeldi eirir stundum engum fjölskyldumešlimi og gildir žį einu hvort um sé aš ręša ung börn eša fulloršna heimilismenn.

Žótt ofbeldinu sé e.t.v. ekki beint aš börnunum į heimilinu fara žau ekki varhluta af žvķ. Žar sem heimilisofbeldi rķkir verša börnin nįnast undantekningalaust vitni aš žvķ meš einum eša öšrum hętti. Börn eru nęm į tilfinningalegt įstand foreldra sinna og skynja vel óttablandiš andrśmsloft heimilislķfs žar sem ofbeldi višgengst. Viš slķkar ašstęšur rķkir óstöšugleiki į heimili og višvarandi óvissa um hvort vęnta megi ofbeldisuppįkomu ķ dag, į morgun, į jólum eša pįskum. Skašsemi žessara ašstęšna er išulega mikil og djśpstęš. Lķkamlegur skaši gręr ef til vill aš mestu en hinn sįlręni getur varaš ęvilangt." 
(Upphaf greinarinnar Mun einhver hlusta? höf.KB). Megininntak hennar er aš segi barn frį ofbeldi į heimili mį ekki bregšast aš į žaš sé hlustaš. 

Sjį meira um žessi mįl ķ Blaši Barnaheilla 2015, sem nś er ķ dreifingu. Hęgt er aš nįlgast eintak į skrifstofu Barnaheilla- Save the Children į Ķsland į Hįaleitisbraut 13. Ķ Blašinu eru m.a. upplżsingar um starf og verkefni Samtakanna į Ķslandi auk fjölda įhugaveršra greina m.a. um ofbeldi/einelti/heimilisofbeldi.


Innskrįning

Ath. Vinsamlegast kveikiš į Javascript til aš hefja innskrįningu.

Hafšu samband